Deri në fund të muajit të kaluar, Charles Lieber jetoi jetën e qetë të një shkencëtari elitar amerikan. Laboratori i tij në Universitetin e Harvardit hulumtoi gjëra të tilla si të shkrihet elektronika e vogël me trurin. Në kohën e lirë, ai rriti kunguj para shtëpisë së tij.
Dhe, më 28 janar, FBI’ja trokiti në derën e tij.
Tani Lieber përballet me akuza për tregti të njohurive për para dhe për gënjesha. Prokurorët pretendojnë se ai ngriti një laborator në Kinë në këmbim të qindra mijëra dollarëve në pagesa nga qeveria kineze dhe më pas mohoi ato pagesa për hetuesit nga SHBA’ja.
Avokati i Lieber, Peter Levitt, nuk pranoi të fliste me NPR për akuzat. Por të tjerë që shikojnë rastin thonë se kjo ngre pyetje të rëndësishme në lidhje me etikën, hapjen shkencore dhe profilizimin e mundshëm racor në një epokë të tensionit gjeopolitik.
“Ky është një rast i madh, i madh”, thotë Frank Ëu, një profesor në Universitetin e Kalifornisë ‘’Hastings College of Law’’ që ndjek çështjet e spiunazhit kinez. “Ky është një rast që ka të bëjë me marrëdhëniet SHBA-Kinë. Ka të bëjë me konkurrencën. Është për mënyrën sesi duhet bërë shkenca.”
Çështja Lieber përqendrohet në një program kinez të rekrutimeve të quajtur Plani Mijëra Talentë. Ajo u fillua nga qeveria kineze në vitin 2008, kryesisht si një mënyrë për të tërhequr studiuesit kinezë përsëri në Kinë, sipas Michael Lauer, zëvendësdrejtor i hulumtimeve të jashtme në Institutet Kombëtare të Shëndetësisë.
“Qeveria kineze dëshironte të sillte në Kinë shkencëtarë të shquar, në mënyrë që të zhvillonte shkencën dhe teknologjinë e tyre,” thotë Lauer.
Me kalimin e kohës, programi filloi të rekrutojë edhe shkencëtarë perëndimorë. Studiuesve iu kërkua të krijonin laboratorë në Kinë dhe të kalonin të paktën një pjesë të kohës së tyre duke bërë punë atje, në këmbim të granteve dhe shpenzimeve të paguara. Disa u zhvendosën në Kinë, por të tjerët ndanin kohën e tyre midis institucioneve të tyre të shtëpisë dhe një universiteti kinez.
Programe të tilla ekzistojnë në vendet e tjera. Kanada, për shembull, ka pasur një program 150 Karrige të Kërkimit që duket i ngjashëm në shumë mënyra me Planin e Mijëra Talentëve.
Por NIH është bërë i vetëdijshëm për shkelje të shumta etike që lidhen me planin kinez, thotë Lauer. Disa studiues kanë dorëzuar aplikime identike për grante si NIH dhe Mijëra Talentë. Të tjerët kanë ndarë aplikime për grante konfidenciale nga studiues të tjerë me bashkëpunëtorët e tyre në Kinë. Dhe atëherë lind pyetja e parave: Studiuesit nuk po arrijnë të zbulojnë fondet që marrin nga Kina për agjencitë amerikane si NIH, siç kërkohet me ligj.
“Llojet e sjelljeve që ne po shohim nuk janë shkelje delikate ose të vogla,” thotë Lauer. “Ajo që ne po shohim është me të vërtetë mjaft e egër.”
Çështjet e financimit kanë kushtuar tashmë mbi një duzinë studiuesish punën e tyre në institucionet rreth SHBA. Lauer thotë se NIH po heton rreth 180 shkencëtarë të tjerë, megjithëse shumë pjesëmarrës të tjerë duket se po kryejnë punën e tyre me korrektësi.
Kontrolli i shtuar nga agjencitë kërkimore si NIH është shoqëruar me një rritje të ndjekjeve penale nga Departamenti i Drejtësisë. Në 2018, Prokurori i Përgjithshëm Jeff Sessions filloi atë që ai e quajti Iniciativa e Kinës, një program i gjerë për të goditur transferimin e njohurive të SHBA’së në Kinë. Deri më tani, iniciativa ka ngritur kallëzime penale kundër dhjetëra njerëzve dhe ka fituar disa aktakuza për spiunazh.
Këto lloje të rasteve nuk janë gjithmonë të drejtpërdrejta, veçanërisht kur bëhet fjalë për kërkime themelore. Në pranverën e vitit 2015, Xi Xiaoxing, një fizikant në Universitetin Temple në Filadelfia, u arrestua dhe u akuzua për ndarjen e teknologjisë së ndjeshme me bashkëpunëtorët e tij në Kinë.
Më vonë doli se ai kurrë nuk e bëri. Për më tepër, thotë ai, gjithçka që bëri atë ishte tashmë publike, sepse gjetjet e hulumtimeve themelore nuk janë sekrete. Ato janë botuar në revista shkencore.
“Spiunazhi akademik është një kontradiktë,” thotë Xi. “Nuk ka asgjë për të vjedhur, ju thjesht mund të uleni atje dhe të lexoni letrën tuaj.”
Prokurori federal që po ndjek çështjen kundër kimistit të Harvardit Charles Lieber pajtohet.
“E gjithë programi Mijëra Talentë është që të detyrojë njerëzit që janë duke bërë kërkime në Shtetet e Bashkuara për të ardhur në Kinë, dhe të bëjnë të njëjtin hulumtim, duke u ofruar atyre para,” thotë Andrew Lelling, avokati i Shteteve të Bashkuara për Qarkun e Massachusettsit. “Dhe kjo nuk është e paligjshme”.
Por Lelling thotë se studiuesit duhet të zbulojnë paratë që marrin tek agjencitë e financimit dhe në universitetin e tyre. Kjo është pjesërisht sepse agjensitë federale të kërkimit nuk duan të paguajnë për të njëjtën shkencë dy herë – në SHBA dhe në Kinë.
Ankesa penale kundër Lieber pretendon se ai gënjeu të dyja, qeverinë dhe Harvardin në lidhje me përfshirjen e tij në Planin e Mijëra Talentëve. Sipas ankesës, Lieber ishte përfshirë në program nga të paktën 2012 deri në 2017. Kontrata e tij bëri thirrje për pagë deri në 50,000 dollarë në muaj, së bashku me rreth 150,000 dollarë në vit për shpenzime jetese dhe 1.5 milion dollarë për krijimin e një laboratori në Universitetin e Teknologjisë në Wuhan.
Lieber ngriti “Laboratorin e përbashkët ËAN-Harvard Nano Key”, sipas ankesës, pa i treguar Harvardit për të. Ankesa thotë se kur u mor në pyetje nga Harvard dhe prej hetuesve nga Departamenti i Mbrojtjes të cilët së bashku me NIH i dhanë atij gati 18 milion dollarë në grante, Lieber tha që “asnjëherë nuk iu kërkua të marrë pjesë në Programin Mijëra Talentë”..
Lieber nuk është kinez, por shumë nga studiuesit që arrestohen ose pushohen nga puna për akuzat që morën para nga programi Mijëra Talentë janë shtetas kinezë ose të përkatësisë etnike kineze. Kjo ka bërë që disa të pohojnë se qeveria po profilizon në bazë të racës, një akuzë që Lelling mohon.
“Nëse qeveria franceze do bënte përpjekje për të vjedhur teknologjinë amerikane në një fushatë masive dhjetë vjeçare, ne do të kërkonim njerëz francez. Por nuk është ashtu, është qeveria kineze,” thotë ai.
Por, profesori i drejtësisë Frank Wu thotë se një rritje e kohëve të fundit në ndjekjet penale shënon një ndryshim të madh. Deri para disa vitesh, universitetet po nxisnin studiuesit e tyre të bashkëpunonin me Kinën. Nëse do të kishte një çështje financimi, një studiues mund të përballet me një masë disiplinore, “por nuk do të përballesh me të pushuar nga puna në burg dhe të shkosh emrin të tërhiqesh nëpër baltë si spiun,” thotë Wu.
Wu thotë se ka frikë nga kjo përgjigje e re dhe e rëndë mund të përfundojë në përndjekjen e dhjetëra mijëra studentëve dhe studiuesve me origjinë kineze. Këta janë studiues, të cilët ai beson se i ofrojnë SHBA’së shumë më tepër se gjithçka që Kina po merr përmes Planit të Tij Mijëra Talenteve.
“Progresi shkencor këtu, përparimi sipërmarrës këtu, është nxitur në masë të madhe nga imigrantët aziatikë,” thotë ai. “Ne kemi nevojë për talentin që të dëshirojmë të vijmë në këto brigje.”
