Nga ELIZABETH J. VRATO
Shqipëria ishte i vetmi vend në Evropë që i dha fund Luftës së Dytë Botërore me më shumë banorë hebrenj sesa para luftës, dhe kjo ishte pjesërisht falë burrave si gjyshi im, Kadri Cakrani.
Këtë muaj ai fakt i mrekullueshëm u njoh nga një memorial i ri i Holokaustit i zbuluar në kryeqytetin e kombit të Tiranës.
Ai nderon jo vetëm vuajtjen e hebrenjve të Evropës nën nazistët, por muslimanët dhe të krishterët shqiptarë që rrezikuan gjithçka dhe e vendosën veten “nën plumb”, siç tha gjyshi im, për të mbrojtur burrat, gratë dhe fëmijët që ishin ndryshe nga ata , dhe në shumë raste, të panjohur të plotë.
Gjyshi im ishte një drejtues i Ballit Kombëtar, i cili po luftonte nazistët. Ai shërbeu si një komandant i përgjithshëm i qytetit të Beratit, dhe në 1943, ai kërkoi ndihmë ndërsa u përpoq të mbronte hebrenjtë në zonën e tij.
“Duhet të transportojmë urgjentisht një numër të madh njerëzish nga Berati. Unë po flas për hebrenjtë që janë në qindra këtu, dhe nëse ato gjenden, të gjithë do të futen nën plumb. Ju kurrë nuk e dini se çfarë mund të ndodhë me ta, dhe unë nuk mund t’i besoj askujt sepse edhe nëse i fsheh ato me … dokumente në mesin e familjeve tona, nuk e di se si mund të dalë fjala dhe atëherë do ta kam vendosur të gjithë Beratin nën plumb. Ata nuk duhet të bien në duart e ushtrisë naziste që është duke shkuar këtu, sepse ne e dimë se çfarë do t’u bëjnë nazistëve … dërgoni dikë menjëherë me korrierin tim.”
Roli i gjyshit tim u njoh në një artikull në numrin e prillit 2020 të revistës së Muzeut të Aushvicit, “Memoria”. Ai tregon historinë se si ai mblodhi njerëzit në rajonin e tij për të luftuar gjermanët dhe punoi për të mbrojtur hebrenjtë. Nën marrjen në pyetje të përsëritur, ai gënjeu zyrtarët nazistë, duke thënë se ai nuk kishte asnjë informacion në lidhje me hebrenjtë në zonën e tij. Duke vepruar kështu, ai tregoi guxim të madh.
Dënimi për gënjeshtrën ishte vdekja.
Kur mori fjalën e spastrimeve naziste për të gjetur hebrenjtë që ishin strehuar në Berat, shumë prej të cilëve ishin refugjatë nga Evropa qendrore dhe jugore, ai i transferoi ata nga një pjesë e qytetit në tjetrin, duke i mbajtur të gjallë dhe një hap përpara patrullimeve.
Por gjyshi im bëri më shumë. Ai mori rrezikun e madh personal për të fshehur hebrenjtë në shtëpinë e tij, duke siguruar për ta dhe për t’i mbajtur ata të sigurt.
Dënimi për ta bërë këtë ishte, përsëri, vdekje.
Shumë nga këto histori sapo dalin në dritë, më shumë se 70 vjet pasi ato ndodhën, sepse antisemitizmi lulëzoi gjatë sundimit totalitar të liderit komunist Enver Hoxha (1945-1991). Feja në vetvete ishte e jashtëligjshme dhe kombi i vogël kishte marrëdhënie diplomatike as me Shtetet e Bashkuara dhe as me Izraelin për të mbajtur familjet e tyre të sigurta, përballë sulmeve të shpeshta të policisë, njerëzit shkatërruan dokumente që dëshmonin se si ata kishin ndihmuar hebrenjtë.
Gjatë 20 viteve nga rënia e komunizmit në Shqipëri, Prof. Simon Vrusho kreu më shumë se 150 intervista dhe mblodhi emra, dokumente, letra dhe foto tani në ekran në Muzeun Solomon në Berat, të cilin ai e hapi në 2018.
Portreti i Kadri Cakrani varet në mur në muze, dhe vendi i tij në historinë e Luftës së Dytë Botërore po ndahet me publikun.
Gjyshi im ndihmoi refugjatët hebrenj derisa ai vetë u bë refugjat. Ai shpëtoi nga Shqipëria në 1944, përpara një urdhri vdekjeje nga lideri politik Enver Hoxha. Xhaxhai dhe vëllai i gjyshit tim nuk ishin aq me fat. Ata u strehuan në Itali dhe më pas në Siri, larg shtëpisë që familja e tij ndihmoi të gjente, me gjyshin e tij nënshkrimin e Deklaratës së Pavarësisë të vitit 1912 nga Perandoria Osmane.
Shtetet e Bashkuara i dhanë azilin politik gjyshit tim. Ai ka punuar me shërbimet e inteligjencës amerikane për pjesën tjetër të jetës së tij, duke u munduar ta rikthejë demokracinë në Shqipëri, derisa vdiq në Filadelfia në 1972. Tani ai kujtohet se shpëtoi jetën e qindra njerëzve në luftë, pasardhësit e tyre tani numërohen në mijëra.
***
Autorja është e diplomuar në NYU Law School dhe një studiuese e Truman. Më e rëndësishmja, ajo është mbesa krenare e Kadri Cakranit.
