Fuqizimi i priftërinjve serbë nën pushtetin osman

Nga: Skënder Latifi

Ekzistojnë dëshmi të shumta kur në gjysmën e dytë të shekullit XV, kryepeshkopëve serbë iu dha roli i mbledhësve të ardhurave shtetërore. Prandaj, në njëfarë kuptimi, nën sundimin osman, ata kryenin dy funksione në të njëjtën kohë – fetar dhe fiskal, duke shtuar këtu edhe rastet kur ata ishin njerëzit kryesorë të përfshirë bashkë me zyrtarët osmanë në regjistrimet e para të popullsisë vendore. Prandaj, nuk është për t’u çuditur se një pjesë e madhe e emrave në territoret arbanase të asaj epoke qoftë toponime apo emra personalë, dalin aq të shtrembëruar

Figura fetare, tagrambledhës dhe bashkëregjistrues të popullsisë vendore

Në kontekstin e ndryshimit të rrethanave ballkanike, viset e sotme lindore shqiptare, Lugina e Preshevës, si dhe viset e Shkupit, Kumanovës, Kratovës, Shtipit, por edhe më gjerë pas zhbërjes së koherencës bizantine, u gjetën në organizime të reja administrative. Të kujtojmë se nga fundi i shtatorit të vitit 1391, deri në fillim të janarit të vitit 1392, zuri fill formimi i Krahinës së Shkupit, ndërsa Lugina e Preshevës me viset përreth, u përfshi në Sanxhakun e Qystendilit, që u formua rreth vitit 1402.

Megjithatë, se privilegjet e kishës dhe besimtarëve ortodoksë nuk ishin dëmtuar nga sunduesit e rinj në krahinat e sipërpërmendura, dëshmi është fermani, që flet për një familje murgjish nga Sanxhaku i Qystendilit dhe koha e shpalljes së tij, përputhet me vitin e formimi të këtij sanxhaku. Duke kujtuar gjendjen e objekteve fetare në territoret e sanxhakut tashmë të formuar, por edhe më gjerë, duhet theksuar se në viset lindore shqiptare dhe në fqinjësi “rinovimi i kishave dhe manastireve” u bë sidomos përgjatë shekujve XIII dhe XIV. Madje, disa prej tyre u ndryshuan rrënjësisht, atëherë kur mbreti Milutin (sundoi në vitet 1282-1321) zgjeroi pushtetin në kurriz të viseve lindore shqiptare si dhe të Maqedonisë së sotme të Veriut. Prekja apo ndryshimet nën petkun “e rinovimit” të kishave dhe manastireve nuk pushuan edhe më vonë. Kështu në fund të shekullit XV “u rinovua” edhe njëri prej manastireve të njohura, ai i Pçinjës (aktualisht i përfshirë në territorin e komunës së Bujanocit – S. L.) dhe mund të thuhet se nga kjo kohë, në të, u shlyen të gjitha gjurmët e epokës bizantine. Simbolet e fundit në të u shlyen përgjatë vitit 1489 nga “restauruesi” i quajtur Marin, që vinte nga qyteti i Kratovës, i cili në radhë të parë i (ri)ilustroi muret e këtij manastiri.

Ndërsa sa i përket gjendjes në Kosovën mesjetare, siç është e njohur edhe gjatë sundimit osman, Patrikana e Pejës mbeti një organizatë kishtare unike e të gjithë besimtarëve ortodoksë nën juridiksionin e së cilës u përfshinë edhe kosovarët e konvertuar në shekujt e fundit, dhe ata, që arritën ta ruajnë katolicizmin e tyre. Krahas pushtetit të fisnikëve, që ishte mjaft i degëzuar e që në fakt ishte në shkapërderdhje e sipër, në radhë të parë për shkak të fragmentarizmive, që tashmë ishin prezente në fazën paraosmane, në përkeqësimin e gjendjes ndikoi fakti se edhe pushteti osman, duke u mbështetur në filozofinë sunduese, vetvetiu forcoi organizmin e brendshëm të Patrikanës së Pejës, duke i dhënë klerit ortodoks karakter shtetëror. Këtë faktor unifikues, pra fetar apo këtë peshqesh të Perandorisë Osmane, “priftërinjtë ortodoks e materializuan, duke e ngritur princin Llazar si sundimtar legjitim i të gjithë serbëve, ndërsa vetë princi nuk ishte kurorëzuar”, shkruajnë historianët serbë. Privilegji i radhës që priftërinjtë ortodoks e fituan dhe që edhe më tepër e forcoi bashkëpunimin e tyre me pushtetarët e rinj osmanë, ishte kontrolli mbi paranë publike. Pra, atëherë kur pas rënies së sundimeve lokale serbe dhe bullgare (mbi viset lindore kishte disa sosh të sunduesve jo të unifikuar- S. L.) priftërinjtë tashmë e kishin humbur vendin e tyre në hierarkinë shoqërore, e bashkë me të, edhe zotërimet dhe mbështetja materiale e elitës sunduese, sepse administrata osmane me qëllim të ruajtjes së koherencës së brendshme dhe paqes në vend i ktheu sërish në skenë, bile edhe më të forcuar dhe më të siguruar se kurrë më parë.

Ekzistojnë dëshmi të shumta kur në gjysmën e dytë të shekullit XV, kryepeshkopëve serbë iu dha roli i mbledhësve të ardhurave shtetërore. Prandaj, në njëfarë kuptimi, nën sundimin osman, ata kryenin dy funksione në të njëjtën kohë – fetar dhe fiskal”, duke shtuar këtu edhe rastet kur ata ishin njerëzit kryesor të përfshirë bashkë me zyrtarët osmanë në regjistrimet e para të popullsisë vendore. Prandaj, nuk është për t’u çuditur se një pjesë e madhe e emrave në territoret arbanase të asaj epoke qoftë toponime apo emra personal, dalin aq të shtrembëruar.

Pësimi i kishave në viset lindore si pasojë e martesave

Afrimi i radhës midis oborrit të sulltanit osman dhe faktorit serb të kohës, erdhi në planin e martesave, kur gratë e njohura të familjeve serbe u dërguan në oborrin osman. Qysh në fillim të shtrirjes së pushtetit, sulltanët osmanë lidhën martesa politike me princesha të krishtera (bizantine, serbe, bullgare, e të tjera). Kuptimi i martesave të tilla, në radhë të parë ishte sigurimi apo arritja e aleancave dhe nënshtrimi i plotë i territoreve ku tashmë kishte shkelur këmba osmane. Martesa e bijës së princ Llazarit, Oliverës me Bajazitin I, është një shembull i një politike të tillë, mu ashtu siç ishte dërgimi i mëvonshëm i Marës, së bijës së Gjurgj Brankoviqit, te Murati II. Bile e bija e Llazarit, Olivera u bë e njohur pasi në oborrin e sulltanit futi risi, përfshi edhe përdorimin e pijeve alkoolike dhe orgjitë. Por, sa u përket arbanasve të viseve lindore, më konkretisht atyre të Luginës së Preshevës, krahinës së Kumanovës, të Karadakut të Shkupit, të Karadakut të Gjilanit, të viseve të Gollakut si dhe të Toplicës, martesa tjetër në oborrin e sulltanit, pra ajo e Marës u reflektua keq në planin e pasojave të organizmit dhe të manifestimit të ndjenjave fetare të tyre, përfshi këtu edhe përpjekjet për manifestimin e besimit katolik apo kthimit në besimin e mëhershëm të popullatës vendore, sidomos të asaj që jetonte në vendet e rrafshëta.

Kur sulltan Murati erdhi në Adrianopojë, dërgoi Saruxhë Pashën për ta sjellë Marën në oborrin e tij dhe në të kthyer, ai me të vërtetë e kishte marrë “nusen” por ajo ishte në shoqërim edhe të dy vëllezërve të saj. Sulltan Murati tashmë e kishte një grua tjetër, por kronikat e kohës thonë se ai më shumë e preferonte Marën, e cila ishte më e bukur. Pasi mbaroi dasma e madhe, sulltani i përcolli vëllezërit e nuses, duke u dhënë atyre shumë dhurata. I kënaqur me Marën, sulltani organizoi ahengje, në të cilat nuk u kursyen as pijet, që ishin të ndaluara për myslimanët, ka shkruar studiuesja Ruzhica Çuk (1949 – 2007). Ndërsa sipas historianit Mihailo Diniq, (1899 – 1970) “Mara ia dhuroi sulltanit si prikë, Toplicën dhe Duboçicën, më pastaj disa zona në veri të Malit të Gollakut. Kjo mund të dëshmohet edhe në librin e borxheve të Mihail Lukareviqit, për vitet 1433, 1436 dhe 1438, ku si territore osmane në krahinën e Toplicës renditen: Slishani, Kamenica, Ivanja, Tupala, Dobroselani, Tolenoci dhe Kozleni”. Lajmin për martesën e Marës e gjejmë edhe te historiani bizantin Duka. Ndërsa, për këtë ngjarje kanë shkruar edhe historianët osmanë, si Ashikpaşazade dhe Neşri. Por, ishte edhe një kusht i kësaj martese, që duhej të plotësohej. Përveç pagesës së haraçit, Sulltan Murati II kishte kërkuar garanci të forta, që nëpër tokat e Ballkanit të mos lejohej kalimi i Hungarezëve. Pra, siç shihet, komunikimi i Ballkanit me Perëndimin duhej të ndërpritej dhe në radhë të parë kjo u reflektua keq në planin fetar, ndonëse nuk mund të thuhej se e njëjta gjë vlente edhe në planin e bashkëpunimin tregtar.

Një çerek shekulli më vonë, Perandoria Osmane e bëri edhe zyrtarizmin e mileteve, që tashmë ishin “akomoduar“ brenda territorit të saj. Prandaj, nën përkujdesjen e sulltan Mehmedit II Pushtuesit, u formuan katër miletet zyrtare: mysliman, ortodoks, hebre dhe armen, dhe kjo ndodhi në një afat kohor prej shtatë viteve. Bazat e miletit ortodoks u krijuan në vitin 1454. Mileti ortodoks u quajt “rum” ose “rom”. Emërtimi “Rum Milet”, më vonë i njohur si Rumelia njëherësh përcaktonte miletin lindor, apo miletin bizantin. Në krye të “Rum Miletit”, qëndronte patriarku u Kostandinopojës, i cili njëherësh ishte përgjegjës edhe para vetë sulltanit dhe ai domosdo ishte garantues i stabilitetit të krishterëve ortodoksë brenda perandorisë. Mileti hebre u formua një vit më vonë. Vetë sulltani i bëri ftesë Musa Kapsalisë, i cili atëbotë jetonte në Kostandinopojë dhe e quajti atë Kryerabin (Hacam başi). Ndërsa mileti armen u formua në vitin 1461, atëherë kur ftesë e njëjtë nga ana e sulltanit iu bë peshkopit armen Joakim, me ç’rast ai u emërua patriark. Mirëpo, besimtarët armenë ndaheshin në dy milete: armeno-gregorian dhe armeno-katolik.

Novobërda si qendër e përplasjes së interesave kishtare

Pas pushtimit osman të Ballkanit, erdhi edhe te dezintegrimi dhe te riorganizimi kishtar. Kështu Patrikana e Tërnovës (Bullgari) iu nënshtrua patriarkut të Konstantinopolit, ndërkaq Patrikana e Pejës iu nënshtrua Argjipeshkvisë së Ohrit. Krahas islamizimit, njëkohësisht ndër ballkanasit (përfshi edhe arbanasit e viseve lindore) u shfaqën tendenca të (ri)katolicizmit të tyre.

“Rreziku për katolicizimin e sllavëve në Ballkan ishte shfaqur në momentin kur Roma dhe disa vende perëndimore premtuan ndihmë ushtarake dhe morale, e njëkohësisht manifestuan pretendimet për përhapjen e katolicizmit në vendet, të cilat do të shtrihej ndihma e Romës dhe e vendeve perëndimore. Në këtë kohë, shumë misionarë katolikë u ranë kryq e tërthorë vendeve të Adriatikut, Kroacisë, Bosnjës, Serbisë dhe Rumanisë dhe ia dolën që të tërheqin nën spektrin e papës ku më shumë e ku më pak të krishterë (ortodoksë). Në disa prej qyteteve të vendeve të lartpërmendura, këta misionarë ngritën kisha, duke ngritur koloni katolike, që funksionin në mënyrë solide”, ka shkruar studiuesi bullgar, Georgi Dançev.

Ndërsa sa u përket arbanasve dhe përpjekjeve të tyre për ruajtjen e identitetit, mendimi i mëposhtëm edhe pse mund të merret si jo shpresëdhënës, megjithatë paraqet gjendjen dhe udhëkryqet para të cilave ishin vendosur ata në shekujt e parë osmanë.

“Shqiptarët (arbanasit) do ta pranojnë islamin nën trysninë turke dhe ata do të shndërrohen në armiqtë më të zjarrtë të krishterimit!”, kishte shkruar prefekti apostolik në Shqipëri, Fra Kerubini në komunikimet e të tij me qarqet venedikase.

Pikërisht, rreth dy shekuj më herët, pra të ngritjes së alarmit nga Fra Kerubini, sipas studiuesit bullgar Georgi Danev, Novobërda u shndërrua në qendër ku nisi përplasja e interesave kishtare. Si qendër e dëshmuar ekonomike dhe kulturore, Novobërda u bë e njohur edhe për shkak të personaliteteve, që jetuan në të, midis tyre edhe të konsullit të Dubrovnikut. Më pastaj aty ishte e vendosur edhe familja e njohur bizantine e Kantakuzinëve. Kështu më i njohuri i kësaj familjeje, atëbotë, Dhimitër Kantakuzini (1435-1487) ndërmori iniciativën e nxitjes së fushatës antikatolike qysh në fillim të shekullit XV. Pra, më këtë edhe dëshmohet se Novobërda, por edhe Kosova mesjetare u shndërruan në territor, ku përplaseshin interesat e kishës Perëndimore dhe të asaj Lindore. Shtimi i besimtarëve katolikë në Novobërdë dhe në zonat përreth, arritja e xehetarëve sasë, rritja e kolonive raguziane dhe adriatikase në këtë qytet, padyshim që ishin rrethana, të cilat ndikuan në rritjen e vazhdueshme të numrit të katolikëve, të ndihmuar edhe nga propaganda e misionarëve të ndryshëm.