Revista “The Spectator” i ka kushtuar një artikull shkrimtarit më të madh shqiptar, Ismail Kadare, i cili u largua nga jeta më 1 korrik në moshën 88-vjeçare.
Shkrimtarja irlandeze dhe kritikja e artit, Melanie McDonagh rrëfen në shkrim edhe takimin me shkrimtarin.
Përveç Bob Dylan dhe Kauzo Ishiguro, do të ishte bast i sigurt se reagimi i shumicës ndaj fituesve të çmimit Nobel për letërsinë do të ishte, ‘Kush?’ Ndoshta më i fundit, Jon Fosse, është një përjashtim, por shumica e fituesve nuk e përballojnë peshën e çmimit.
Annie Emaux? Abdulrazak Gurnah? Louise Gluck? Është e vështirë të shmanget përshtypja se gjyqtarët u ndikuan nga konsideratat etno-gjinore dhe jo nga merita e plotë letrare gjatë gjithë jetës.
Këtë javë vdiq dhe sot u varros, një njeri që me të vërtetë e meritoi çmimin për të cilin u nominua 15 herë, e donte vërtet dhe që nuk e mori kurrë: Ismail Kadare. 88-vjeçari mund të jetë i panjohur për shumicën e britanikëve, por kjo tregon më shumë për izolimin e kulturës letrare britanike sesa meritat e tij.
Ai ishte i vërtetë, një romancier që krijoi diçka unike; një lloj simbolizmi alegorik që kalon në kohë për të thënë diçka për të vërtetat e përjetshme të despotizmit dhe lirisë duke treguar një histori për një periudhë dhe vend tjetër. Kadare ishte padiskutim shqiptar, padiskutim një shkrimtar kombëtar, por si të gjithë shkrimtarët e mëdhenj ai ishte i rrënjosur në një vend të caktuar dhe i kuptueshëm botërisht.
“Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, romani i tij zbulues, kishte të bënte me një gjeneral italian që kërkonte në Shqipëri për eshtrat e ushtarëve italianë që vdiqën atje gjatë pushtimit italian dhe fliste për luftën.
Në një farë mënyre, fryma e qytetit të tij të lindjes, Gjirokastrës, përshkon shumë prej rrëfimeve të tij. Ura me tre harqe ishte kronika e një murgu të shekullit të katërmbëdhjetë, i cili dokumentoi përpjekjen e dënuar për të ndërtuar një urë mbi lumin e quajtur Ujërat e Liga, e cila do të shkatërronte sistemin e vjetër të varkave dhe gomoneve; një metaforë për Ballkanin modern si dhe të vjetrin. Pallati i Ëndrrave është një histori bezdisëse për një djalë, puna e të cilit në burokracinë osmane është të interpretojë ëndrrat e nënshtetasve të Sulltanit, por ka disa ëndrra që kërcënojnë stabilitetin e shtetit dhe janë të rrezikshme. Metafora është e qartë, por kurrë, më duket, e rëndë. Hijet e Kafkës? Kështu mendoj.
Kadare kaloi kohë në Moskë para thyerjes së marrëdhënieve midis sovjetikëve dhe Shqipërisë dhe kjo ushqehej edhe në punën e tij. Libri i fundit ishte “Kukulla” , një rrëfim i jetës së nënës së tij dhe një përshkrim më realist i atij brezi të grave shqiptare.
Kadare u kritikua se ishte ai që nuk ishte, një shkrimtar politik disident. Ai kërkoi azil në Francë pas vdekjes së diktatorit Enver Hoxha mbi bazën se jeta e tij ishte në rrezik nga regjimi që pasoi dhe ky pohim duket krejtësisht i besueshëm.
Megjithatë, nën regjimin e Hoxhës, ai shkroi nën radar dhe në metaforë sesa në kritikë të drejtpërdrejtë ndaj regjimit; duke pasur parasysh natyrën e tmerrshme të asaj diktature, më duket një kurs i arsyeshëm.
E takova disa vite më parë në Paris, ku shteti francez, duke pasur një respekt të sinqertë për kulturën, i kishte dhënë këtij mërgimi letrar dhe gruas së tij një banesë të bukur pranë bulevardit St Michel. Ai ishte mikpritës. Kishte disa gjëra që më goditën gjatë bisedës sonë. Ai kishte jetuar në të njëjtën rrugë në Gjirokastër ku ishte rritur Enver Hoxha. Kur e pyeta se kur i shkoi mendja se Hoxha do të ishte një lajm shumë i keq, ai tha thjesht se gjyshja e tij nuk kishte kohë për Hoxhët. “Nuk është një familje e mirë,” tha ai në mënyrë shpërfillëse. Dhe kështu doli.
Kadareja ishte më i hapur në pikëpamjet e tij për diktatorin jashtë Shqipërisë sesa brenda saj, por kujtoi se kur takoi të venë e Enverit, Nexhmije Hoxhën, Elena Çausheskun e Shqipërisë, në Paris, ajo i tha: “Nuk ishe i sinqertë me ne”. ‘. Ai i tregoi kyçin e këmbës. “A do të ishe i sinqertë, tha ai, me një gjarpër?” Me fjalë të tjera, a do të thoshit atë që mendonit nëse do të thoshte të goditeshit?
E pyeta për anëtarësimin e Shqipërisë në Bashkimin Evropian dhe ai u mërzit.
“Shqipëria është në Europë”, tha ai prerë; duke kanalizuar në mënyrë të pandërgjegjshme pikëpamjen e Brexit se Evropa nuk do të thotë BE.
Ai nuk e pëlqente Islamin dhe ishte veçanërisht armiqësor ndaj ndikimit turk në Ballkan, bashkëkohor dhe historik. Mos harroni, osmanizmi nuk është një çështje antikuare këto ditë; është preokupimi i presidentit turk Erdogan, i cili e imagjinon mjaft Turqinë si një rimishërim të Perandorisë Osmane, të kompletuar me ekspansionizmin islamik.
Ajo që ai tha në një intervistë diku tjetër ia vlen ta marrim parasysh: ‘Kam krijuar një grup veprash letrare gjatë kohës së dy sistemeve politike diametralisht të kundërta: një tirani që zgjati 35 vjet dhe 20 vjet liri. Në të dyja rastet, ajo që mund të shkatërrojë letërsinë është e njëjta: autocensurimi”. Kjo ka rezonancë, apo jo?
Kadare ishte një njeri i shëndoshë dhe veprat e tij do të vazhdojnë të jetojnë. Pra, më budallenj gjykojnë çmimin Nobel që kaluan vit pas viti të vetmin shkrimtar evropian që e meritonte vërtet çmimin. Ai e donte atë dhe qeshi miqësisht kur thashë se mund të vinte vitin e ardhshëm. Isha gabim.
Nëse Kadare e meritonte çmimin Nobel, përkthyesi i tij në anglisht, John Hodgson, meriton një çmim të tijin për shkëlqimin e tij që e bëri Kadarenë kaq të arritshëm për anglishtfolësit; në frëngjisht ekuivalenti i tij ishte Jusuf Vrioni. Përkthyesi është gota përmes së cilës shkëlqen një autor në një gjuhë tjetër; nëse është bërë mirë, nuk e vëreni; nëse është bërë keq, mund ta bëni. Përkthimet e tij ishin të mrekullueshme.
