Që nga fillimi i pushtimit rus në shkallë të gjerë të Ukrainës, dhe veçanërisht pas krimeve brutale të zbuluara në Bucha pas tërheqjes së forcave pushtuese ruse – të cilët dyshohet se i kanë kryer – shumë zëra kanë kërkuar që të bëhet gjithçka në mënyrë që presidenti rus Vladimir Putin të përfundojë në bankën e të akuzuarve në Hagë.
“The Economist” analizoi një mundësi të tillë, duke përmendur shembullin e Alfred Yekatom , ish-udhëheqësit të grupit rebel nga Republika e Afrikës Qendrore, i cili, siç e përshkruajnë ata, kohët e fundit rrinte i palëvizur në sallën e gjyqit, ndërsa dëshmitari përshkruante dhunën dhe tmerrin që kishte përjetuar nga ai grup.
Ky ish-udhëheqës i grupeve të milicisë ilegale përballet me një listë të tmerrshme krimesh. Krahas vrasjeve, torturave, krijimit të ushtrisë për fëmijë dhe shkatërrimit të një xhamie në vitin 2013, bie në sy veçanërisht një akuzë, ajo e krimeve kundër njerëzimit. Për shkak të kësaj akuze, Yekatom, i cili zakonisht i mohon të gjitha akuzat, përfundoi në bankën e të akuzuarve larg shtëpisë, në Hagë, qyteti holandez ku ndodhet Gjykata Ndërkombëtare Penale (GJNP). Procedurat para asaj gjykate janë të ngadalta dhe procesi po vazhdon për të tretin vit. Nëse tre gjyqtarët e shpallin fajtor, ai përballet me një dënim të gjatë me burg.
Dobësia e sistemit ndërkombëtar të drejtësisë
Shumë pyesin veten nëse presidenti rus mund të përfundojë atje ku përfundojnë udhëheqësit e ngjashëm autoritativ. “Vladimir Putin në Hagë” është bërë thirrja e atyre që duan që nismëtari i luftës në Ukrainë të përballet me një përgjigje gjyqësore në proporcion me masakrën që po shkakton. Rasti është moralisht i padiskutueshëm dhe rrjedh nga krimet e kryera nga forcat ruse, bombardimet e civilëve dhe vetë akti i pushtimit të një vendi fqinj.
E gjithë kjo sigurisht meriton ndëshkim, sipas analizës së “The Economist”. Presidenti ukrainas Vlodymyr Zelensky e ka shënuar ndjekjen penale të liderëve të lartë rusë si një nga dhjetë pikat për marrëveshjen e paqes. Ministrja e Jashtme gjermane, Annalena Baerbock, është një nga ato që kërkon që Putini të përballet me drejtësinë. Hetuesit e huaj janë në Ukrainë, duke ruajtur provat për një gjyq të mundshëm në të ardhmen.
Megjithatë, siç u theksua, realiteti është se Putini nuk do të jetë në bankën e të akuzuarve së shpejti. Drejtësia e kufizuar penale ndërkombëtare e sotme nuk vlen për liderët e vendeve që posedojnë armë bërthamore, megjithëse ka ende mundësi që krimet ruse të ndiqen penalisht.
Thuhet se imuniteti efektiv i Putinit është rezultat i dobësisë së sistemit ndërkombëtar të drejtësisë. Ndërsa drejtësia brenda vendeve ka statute të qarta dhe gjykata të themeluara, e drejta ndërkombëtare përcaktohet nga studiues juridikë pas nënshkrimit të traktateve dhe vendosjes së normave. Vendet mund të bashkohen ose të largohen nga sistemi sipas gjykimit të tyre, sepse nuk ka “forcë policore globale” për ta zbatuar çështjen. Pengesa e parë që duhet ta dinë ata që duan ta shohin Putinin në burg është se Rusia nuk është anëtarësuar në Gjykatën Penale Ndërkombëtare.
Opsioni “Krimi i agresionit”
Megjithatë, disa ekspertë juridikë thonë se kjo nuk ka rëndësi sepse Kombet e Bashkuara (OKB) mund të krijojnë një “gjykatë ad hoc”, siç ishte rasti me Ruandën dhe Jugosllavinë në vitet ’90 pas luftërave dhe masakrave masive. Sllobodan Millosheviq, presidenti i atëhershëm i Jugosllavisë, i kaloi vitet e fundit të jetës në gjykatë dhe vdiq në paraburgimin holandez. Ata që e duan Putinin në burg mund të mendojnë se kjo do të ishte saktësisht e njëjta edhe në rastin e tij.
Precedenti është i rëndësishëm në të drejtën ndërkombëtare dhe nuk ka asnjë që mund ta çojë Putinin në burg, kanë theksuar ekspertët. Ekzistojnë dy kategori të mëdha akuzash me të cilat mund të përballen kriminelët rusë të luftës. Njëra përfshin krimet e luftës dhe krimet kundër njerëzimit – kur, për shembull, civilët janë në shënjestër gjatë një konflikti ose kur ushtarët përdhunojnë dhe grabisin.
Ushtarët që kryejnë këto krime mund të gjykohen, siç ishte rasti me disa pjesëtarë të forcave ruse në Ukrainë. Teorikisht, komandantët politikë gjithashtu mund të mbajnë përgjegjësi, por në praktikë është e vështirë të vërtetohet se ata kanë urdhëruar një sjellje të tillë.
Është për këtë arsye që Ukraina dhe aleatët e saj paraqesin një kategori tjetër akuzash – krimin e agresionit. Akti i pushtimit të një vendi fqinj është ai që mund t’i godasë drejtpërdrejt politikanët rusë. Por ndjekja penale e një krimi të tillë është një territor ligjor pothuajse i paeksploruar. Në dy rastet e vetme ku ndodhi kjo – gjyqet e Nurembergut dhe Tokios pas Luftës së Dytë Botërore – vendet e përfshira ftuan ndjekjen penale, me të dyja qeveritë – gjermane dhe japoneze – që më pas drejtoheshin nga SHBA-ja dhe aleatët e saj. Nëse Rusia nuk sulmon ose Putini rrëzohet, kjo, siç u theksua, nuk do të ndodhë.
Rezistenca ndaj gjykatave ndërkombëtare
Gjykatat e Ruandës dhe ish-Jugosllavisë nuk ofrojnë më shpresë për një gjë të tillë. Të dyja u krijuan nga Këshilli i Sigurimit i OKB-së, i cili ka miratuar gjithashtu gjykata të tjera të tilla në zona si Sierra Leone. Duke pasur parasysh se Rusia ka të drejtën e vetos në Këshillin e Sigurimit, një përsëritje e një gjëje të tillë nuk ka gjasa. Disa ekspertë ligjorë besojnë se Asambleja e Përgjithshme e OKB-së – ku secili vend ka një votë dhe nuk ka të drejtë vetoje – mund të kërkojë krijimin e një gjykate të tillë.
Por kjo zgjidhje do ta zhvendoste ligjin ndërkombëtar përtej kornizës së tij aktuale të kufizuar dhe suksesi i një votimi të tillë nuk është i garantuar, pasi shumë vende, përfshirë SHBA-në, nuk duan t’u japin gjykatave ndërkombëtare më shumë kompetenca.
Prandaj, mbesin dy mundësi, asnjëra prej të cilave nuk i kënaq ata që e duan Putinin në bankën e të akuzuarve në gjykatat ndërkombëtare. Njëra është ndjekja penale e rusëve përmes sistemit ligjor ukrainas, ndoshta në një gjykatë të mbështetur nga jashtë që përfshin gjyqtarë ndërkombëtarë. Nuk do të kishte fuqinë dhe vlerën simbolike të gjyqit të Hagës, pasi vetëm individë të rangut të ulët do të ndiqeshin penalisht në atë që do të dukej si drejtësi hakmarrëse. Një opsion tjetër do të ishte lejimi i GJNP-së të ndjekë penalisht krimet ruse të luftës dhe krimet kundër njerëzimit, por jo krimin e agresionit [jo politikanët rusë], i cili është jashtë juridiksionit të saj aktual kur bëhet fjalë për Rusinë.
Për këtë mjafton që Ukraina njohu autoritetin e Gjykatës së Hagës, e cila në këtë mënyrë nisi një hetim për veprimet e Rusisë. Megjithatë, janë të paktë ata që mendojnë se rasti kundër Putinit mund të përfundojë në gjykatën holandeze. Në çdo rast, të dyshuarit në përgjithësi nuk gjykohen në mungesë.
Plani i preferuar nga Kievi është krijimi i një gjykate ‘ad hoc’ në Hagë, të ndarë nga GJNP-ja dhe e aftë për të ndjekur penalisht krimin e agresionit dhe në këtë mënyrë të synojë Kremlinin. Por kjo është joreale. Më keq, mund të diskreditojë GJNP-në në përpjekjen e saj të sapolindur për të gjetur një mënyrë për të ndjekur penalisht agresione të tilla ndërkufitare në të ardhmen, thotë Olivier Corten, një profesor i së drejtës ndërkombëtare në Universitetin e Brukselit.
Ndjekja penale e kriminelëve të veçantë të luftës nga fusha e betejës para GJNP-së, megjithëse nuk do të sillte kënaqësinë e dëshiruar të arrestimit të Putinit, nuk do të ishte thjesht një simbol. Kushdo që mund t’i frikësohet ndjekjes penale nga GJNP-ja – për shembull, gjeneralët ose anëtarët e grupit Wagner dhe të ngjashme – do të hezitojnë të largohen ndonjëherë nga Rusia, që të mos ekstradohen në Hagë dhe ky do të ishte një lloj dënimi.
Të pajtohesh me një qasje të tillë nuk do të thotë domosdoshmërisht lënien e Ukrainës në baltë, sepse nëse komuniteti ndërkombëtar nuk mund të ndjekë penalisht krimin e agresionit të Putinit, duhet të dyfishojë përpjekjet për të siguruar që të dërgohet mesazhi se një krim i tillë nuk falet – duke i dhënë Zelenskyt armët dhe paratë që i nevojiten për të mposhtur forcat pushtuese.
